Education with Technology शैक्षणिक तंत्रज्ञान

6- अश्मयुग -दगडाची हत्यारे 

■ मानवाची वाटचाल-

खालील ठळक मुद्यांचे काळजीपूर्वक वाचन करा आणि सर्वात खाली चाचणी सोडविण्यासाठी क्लिक .करा

◆ एप वानरापासून आदिमानव निर्माण झाला आणि पुढे आदिमानवाने हातांचा उपयोग करून हत्यारांची निर्मिती केली. मानवाच्या या वाटचालीचा प्रवास बघूया.

◆ कुशल मानव ते आधुनिक मानव -
कुशल मानव
हाताच्या कुशलतेने वापर करणारा मानव म्हणजे कुशल मानव होय.मानवाच्या अस्तित्वाचा सर्वप्रथम पुरावा आफ्रिका खंडामध्ये टांझानिया, केनिया या दोन देशांच्या परिसरामध्ये मिळाला.
या मानवाचा शोध लुई लिकी या शास्त्रज्ञाने लावला आणि त्याने याला होमो हॅबिलीस हे नाव दिले. कारण त्याच्या अवशेषासोबत त्याने बनवलेली काही हत्यारे सुद्धा मिळाली होती. लॅटिन भाषेमध्ये होमो या शब्दाचा अर्थ मानव असा होतो. याचा अर्थ हाताचा कुशलतेने वापर करणारा.

कुशल मानव दोन पायावर उभा राहून चालू शकत होता. मात्र त्याच्या पाठीचा कणा पूर्णपणे ताठ नव्हता त्यामध्ये बाक होता.मानवाचा मेंदू एप वानरापेक्षा अधिक मोठा होता आणि त्याच्या चेहऱ्याची व हाता-पायांचे वैशिष्ट्ये मात्र काही अंशी त्याच्यासारखीच होती.

● कुशल मानवाने बनवलेली हत्यारे प्राण्यांची शिकार करण्यासाठी उपयोगात येत नव्हती. ही हत्यारे फक्त मांस खरवणे ,हाडांच्या आतील मगज मिळवणे, हाडे फोडणे या कामासाठी उपयोगी होती. त्यामुळे तो इतर प्राण्यांनी केलेल्या शिकारीतील उरलेसुरले मांस खात असावा असा अंदाज बांधला गेला आहे.छोट्या प्राण्यांची शिकार करत असावा तसेच खाण्यासाठी पक्ष्यांची अंडी आणि फळे कंदमुळे गोळा करत असावा असा सुद्धा अंदाज आहे.

◆ ताठ कण्याचा मानव
ताठ कण्याचा मानव हा मानवाच्या उत्क्रांती मधील एक अत्यंत महत्त्वाचा टप्पा होय. इरेक्ट म्हणजे ताठ उभा राहणारा म्हणून त्याला होमो इरेक्टस असे नाव दिले गेले. कुशल मानवाच्या तुलनेमध्ये त्याचा मेंदू अधिक विकसित होता.तो समूहाने राहत होता या मानवाला अग्नीची ओळख जंगलात लागणाऱ्या वनवा पासून झाली. झाडांच्या जळत्या फांद्या आणून अग्नीचा वापर करण्याचे तंत्र या मानवाला कळाले असावे. याच्या काळात पृथ्वीवरील फार मोठा प्रदेश हिममय होता त्यामुळे हवामान अतिशीत होते कमालीच्या अतिशीत वातावरणामध्ये राहणे याला शक्य झाले.

या मानवाची हत्यारे पूर्वीच्या हत्यारापेक्षा प्रमाणबद्ध होती.या मानवाने हातकुऱ्हाडी बनवायला सुरुवात केली. आफ्रिका ,आशिया आणि युरोप या खंडात ताठ कण्याच्या मानवाचे अवशेष आणि हत्यारे मिळाली आहे.

◆ शक्तिमान मानव
मानवाच्या क्रांतीमध्ये विकासाचा आणखी एक टप्पा म्हणजे शक्तिमान शक्तिमान. मानवाची शरीरयष्टी धिप्पाड होती या मानवाचे अवशेष सर्वप्रथम जर्मनी या देशांमध्ये निअँडरथल येथे मिळाले म्हणून या माणसाला निअँडरथल मॅन असं म्हणतात.
शक्तिमान मानव त्याचा मेंदू ताठ कण्याच्या मानवापेक्षा अधिक विकसित होता.
शक्तिमान मानव प्रामुख्याने गुहांमध्ये वस्ती करून राहत होता.तो दगडाचे गोटे आणि गोटेत असून निघालेले खिलके यापासून वेगवेगळ्या आकाराची हत्यारे बनवत असे. तो  आगीवर अन्न भाजून खात असे.

कठीण लाकडाच्या काट्यांच्या घर्षणातून किंवा गारगोटीचे दगड एकावर एक आपटून ठिणग्या पडून अग्नी निर्माण करण्याची कला त्याला साध्य झाली होती. त्याने काही कलात्मक कौशल्य सुद्धा अंगीकारली होती.
समूहातील एखादा सदस्य मृत झाल्यास त्याचे दफन करताना शक्तिमान मानव मृत व्यक्ती सोबत हत्यारे प्राण्यांची शिंगे यासारख्या वस्तू सुद्धा दफन करत असे. काळाच्या ओघामध्ये शक्तिमान मानवाच्या काही समूहांनी आफ्रिकेतून बाहेर पडून युरोप आणि आशिया खंडात पर्यंत स्थलांतर केले. साहजिकच वातावरणाला त्यांना तोंड द्यावे लागले त्यामुळे जगण्यासाठी आवश्यक असलेल्या हत्यारांच्या पद्धतीमध्ये सुद्धा त्यांनी सुधारणा केली.

◆ शक्तिमान मानव या पेक्षा अधिक प्रगत असणाऱ्या मानवाला बुद्धिमान मानव या नावाने ओळखले जाते. शक्तिमान मानव आणि बुद्धिमान मानव काहीकाळ युरोपमध्ये बरोबरीने राहत होते.
बुद्धिमान मानवाच्या समुहा बरोबरचा संघर्ष पर्यावरणातील बदलाशी जुळवून न घेता येणे अशा काही कारणांमुळे शक्तिमान मानवाचे अस्तित्व संपुष्टात आले असावे असे मानले जाते.

◆ बुद्धिमान मानव आधीच्या कोणत्याच मानवापेक्षा विचार करण्याची अधिक क्षमता असलेल्या मानवाला बुद्धिमान मानव असे म्हटले गेले.
बुद्धिमान मानवालाच होमो सेपियन असे म्हणतात.
सेपियन शब्दाचा अर्थ बुद्धिमान. त्याला युरोपमध्ये क्रोमनोन या नावाने ओळखले गेले. बुद्धिमान मानवाचे अवशेष आफ्रिका, आशिया आणि युरोप या खंडांमध्ये सापडले आहेत. तो गरजेनुसार विविध प्रकारची हत्यारे आणि अवजारे सुद्धा बनवत असे. उत्क्रांतीच्या प्रक्रियेमध्ये बुद्धिमान मानवाची स्वरयंत्र पूर्णपणे विकसित झाले होते. तो ध्वनीच्या बारकाव्यांसह विविध विचार करण्यासाठी त्याला ते उपयुक्त बनले होते. त्याच्या जवळच्या आणि तोंडाची आतील स्नायूंची रचना सुद्धा विकसित झालेली होती. त्याला लवचिक जीभ आली होती. त्यामुळे तो विविध ध्वनीचा विचार करून आवाजाला हवे तसे वळण देऊ शकत होता .म्हणूनच बुद्धिमान मानव हा विचार करणारा मानव अशा नावानेसुद्धा ओळखला जाऊ लागला.

◆ प्रगत बुद्धीचा मानव आणि संस्कृती
प्रगत बुद्धीचा 

मानव बुद्धिमान मानवाची वैचारिक क्षमता अधिक प्रगत झाली तेव्हा त्याला प्रगत बुद्धीचा मानव या नावाने ओळखले गेले. त्याला आज होमो सेपियन सेपियन असे म्‍हणतात.
होमो सेपियन सेपियन याच्या मेंदूची क्षमता आणि त्याबरोबरीने त्याची आकलन क्षमता सतत विकसित होत गेली.
● प्रगत बुद्धीचा मानव म्हणजेच आधुनिक मानव म्हणजेच आपण. माणसाचे रंगरूप आरोग्यविषयक वैशिष्ट्ये इत्यादी बाबी पूर्वजांची साम्य दर्शवणाऱ्या असतात. याच बाबीला अनुवंशिकता असं म्हणतात.
अनुवांशिकतेचा अभ्यास करणारे शास्त्र असते त्याला जनुकशास्त्र असे म्हणतात.
● जनुकशास्त्र संशोधनाच्या आधारे मानवामध्ये शक्तिमान मानवाचा काही अंश असल्याचे आढळून आले आहे. त्याच्याच आधारे शक्तिमान मानव आणि बुद्धिमान मानव हे दोघे आधुनिक मानवाचे पूर्वज आहेत असे म्हटले जाते.

◆ आधुनिक मानवाचे प्रगत बुद्धीचा मानव हे नाव त्याच्या शारीरिक क्षमतेपेक्षा त्याच्या बौद्धिक आणि सांस्कृतिक क्षमतेनुसार जास्त निदर्शक ठरली. अन्न मिळण्याची मूलभूत गरज सर्वच प्राणी पूर्ण करतात परंतु आधुनिक मानव त्यावरच समाधान मानत नाही.
कल्पकता, बुद्धिकौशल्य आणि हस्तकौशल्य यांच्या आधारे स्वतःचे जीवन समृद्ध करण्याच्या सततच्या प्रयत्नातून मानवी संस्कृती उदयाला आली आणि पुढे ती विकसित होत राहिली. पशुपालनाला आणि शेतीला सुरुवात झाल्यापासून मानवाने केलेली तांत्रिक आणि सांस्कृतिक वाटचाल ही अतिशय वेगवान आहे. माणूस सदृश्य वानरापासून सुरू झालेला मानवाचा वाटचालीचा हा इतिहास पुढे अनेक टप्प्यांमध्ये विभागला गेला आहे.

चाचणी सोडविण्यासाठी - क्लिक करा

 ■ उत्क्रांती 

◆ खालील घटकाचे काळजीपूर्वक वाचन करा आणि सर्वात खाली  या घटकावर आधारित चाचणी सोडविण्यासाठी क्लिक करा...

◆ उत्क्रांतीची संकल्पना 

उत्क्रांती या शब्दाचा अर्थ सतत आणि संथ वेगाने होणारा बदल असा होतो. सजीवांच्या जीवनामध्ये उत्क्रांतीच्या संकल्पनेचे स्पष्टीकरण खालील प्रमाणे करता येईल.

पर्यावरणातील बदलाशी जुळवून घेण्याच्या आणि आपले अस्तित्व टिकवून ठेवण्याच्या प्रयत्नात एखाद्या विशिष्ट प्राणी जातीतील प्राण्यांच्या शरीररचनेचा मध्ये जे अंतर्गत बदल घडून येतात, कालांतराने तेच बदल त्या प्राणी जातीच्या पुढील पिढ्यांमध्ये अनुवंशिक रुपाने पुढे येतात.अशा तऱ्हेने मूळ प्राणी जातीपेक्षा काही वेगळे वैशिष्ट्य असणारी एक नवीन प्रजाती उदयाला येते. अशी नवीन प्रजाती मूळ प्राणी जातीपेक्षा अधिक उत्क्रांत असते आणि या प्रक्रियेमध्ये अनेकदा मूळ प्राणी जात नष्ट सुद्धा पावते. 

● चार्ल्स डार्विन या शास्त्रज्ञाने उत्क्रांतीची ही संकल्पना सुस्पष्ट स्वरूपात पहिल्यांदा मांडली.

◆ सक्षम तोच टिकेल 

ज्या प्राणी प्रजाती बदलत्या पर्यावरणाशी जुळवून घेण्यासाठी सक्षम असतात ,अशाच प्रजाती पुढे टिकून राहतात. 

एखादे अचानक आलेले संकट किंवा पर्यावरणात झालेला आकस्मिक बदल हे डायनासोर या प्रजाती नष्ट होण्याचे कारण असावे असे मानले जाते. 

पंख नसलेल्या डायनासोरचे अश्मीभूत अवशेष मिळाले आहेत.

◆ प्राण्यांच्या उत्क्रांतीचे टप्पे

सजीव सृष्टीच्या निर्मितीची सुरुवात आदि जीवापासून झाली आहे. हा पहिला आदिजीव  पाण्यामध्ये निर्माण झाला.

एकपेशीय सजीव यापासून बहुपेशीय सजीव निर्माण झाले.बहुपेशीय सजीव हळूहळू उत्क्रांत होत गेले आणि यामधून वनस्पती आणि प्राण्यांची निर्मिती झाली.

● अपृष्ठवंशीय सजीव 

अपृष्ठवंशीय सजीव म्हणजे ज्या प्राण्यांच्या कणा नाही असे. 

उदाहरण - गोगलगाय 

● पृष्ठवंशीय सजीव म्हणजेच त्यांच्या पाठीला कणा  आहे.

 उदाहरण- मासा हा जलचर पृष्ठवंशीय सजीव आहे. 

उभयचर पाणी आणि जमीन दोन्ही ठिकाणी राहू शकतील असे सजीव .

उदाहरण बेडूक 

पक्ष्यांमध्ये घार,

सरपटणारे प्राणी उदाहरण-साप 

सस्तन प्राणी या गटामध्ये गाय हा पृष्ठवंशीय सजीव आहे.

◆ सस्तन प्राणी 

पृष्ठवंशीय प्राण्यांच्या वर्गामध्ये सर्वात अधिक उत्क्रांतचा टप्पा म्हणजेच सस्तन प्राणी होय. 

पोटात पिल्लांची वाढ पूर्ण झाल्यावर आईने त्या पिलाला जन्म देणे आणि जन्मानंतर काही काळ तिच्या अंगच्या दुधावर त्याचे पोषण करणे हे सस्तन प्राण्याचे एक महत्त्वाचं वैशिष्ट्य आहे.

या सस्तन प्राणी गटांमध्ये अपवाद आहे बदकचोच्या या सस्तन प्राण्याचा आणि मुंगी खाऊ प्राण्यांच्या काही प्रजातींचा हे सस्तन प्राणी अंडी घालतात.

● माणसासारखा दिसणारा वानर म्हणजेच मानवाशी साम्य असणारा वानर यालाच एप वानर म्हणतात. या  एप  वानरापासून मानवी प्रजाती ची सुरुवात झाली.

मानवांची प्रजाती अस्तित्वात आली. हे प्रथम आफ्रिका खंडामध्ये घडले. या मानवालाच आपण आदिमानव असे म्हणतो. आदी या शब्दाचा अर्थ प्रारंभी आणि प्रारंभी आढळलेला माणूस प्रजातीतील प्राणी म्हणजेच आदिमानव.

◆ जाणून घेऊया चार्ल्स डार्विन यांच्या बद्दल 

इसवी सन 1859 मध्ये चार्ल्स डार्विन या शास्त्रज्ञाने त्याच्या ओरिजिन ऑफ स्पशिज या ग्रंथामध्ये उत्क्रांतीची संकल्पना मांडली.

डार्विन च्या आधी कार्ल लिनियस या शास्त्रज्ञाने प्राणी जातीचे द्विनाम पद्धती मध्ये वर्गीकरण केले.

 शरीर रचनेचा विचार करता वानराच्या काही प्रजातींचा आणि मानवात काही संबंध असावा असे मत त्यांनी व्यक्त केले होते. 

डार्विनने त्याच्या पहिल्या ग्रंथांमध्ये क्रांतीच्या प्रक्रियेत वानर आणि मानव यांचा नेमका काय संबंध असू शकतो याविषयी निश्चित मत व्यक्त केले नव्हते.इसवीसन  1871 मध्ये त्यांनी त्याचा दुसरा ग्रंथ प्रकाशित केला. मानवाचे अवतरण या ग्रंथांमध्ये त्याने माणसांना शेपटी नसली तरी त्यांच्या पाठीच्या कण्याची शेवटची हाड हे शेपटीचा अवशिष्ट भाग आहे या गोष्टीकडे लक्ष केंद्रित केले.. माणसाच्या शरीरातील अक्कलदाढ यासारख्या काही अनावश्यक गोष्टी उत्क्रांतीचे निदर्शक असल्याचे त्यांनी नमूद केले. 

याच आधारावर आफ्रिकेतल्या जंगलातील गोरिला,चिंपँझी यासारख्या बिनशेपटीच्या प्राण्यांपासून मानव उत्क्रांत झाला असावा अशा अनुमानाला मान्यता मिळाली. त्याच्या अनुमानाला पुष्टी देणारे पुरावे मात्र अजून मिळाले नव्हते व ते पुरावे मिळण्याची सुरुवात विसाव्या शतकामध्ये सुरू झाली होती.

चाचणी सोडविण्यासाठी  -  क्लिक करा

 ◆ इतिहास आणि कालसंकल्पना

● खालील ठळक मुद्द्यांचे काळजीपूर्वक वाचन करा आणि सर्वात खाली या घटकावरील चाचणी सोडविण्यासाठी क्लिक करा.

◆ काळाची विभागणी आणि कालरेषा 

काळ समजावून घेण्याच्या वेगवेगळ्या पद्धती आहेत. काळ हा अखंड असतो आणि त्याचा आपल्या सोयीनुसार आपण त्याचे विभाजन करत असतो. पूर्वीच्या काळी  सूर्योदय झाला की दिवस उगवला, सकाळ झाली असे म्हटले जायचे.

सूर्यास्त झाला की संध्याकाळ झाली आणि अंधार पडून रात्र झाली अशा प्रकारे काळाचे विभाजन दिवस आणि रात्र या दोन घटकांमध्ये केले जात असे.

आपली पृथ्वी ही एका ठराविक गतीने स्वतःच्या आसाभोवती फिरते तिलाच आपण परिवलन असे म्हणतो. तसेच ती सूर्याभोवती फिरते.

सूर्य हा स्वयंप्रकाशित आहे. सर्व ग्रहांना सूर्यापासून प्रकाश मिळतो त्यामुळे आपल्याला फक्त दिवसा प्रकाश दिसतो आणि रात्री अंधार कारण आपली पृथ्वी ही सतत स्वतःच्या आसाभोवती फिरत असते.

● पृथ्वी स्वतःच्या अक्षाभोवती फिरत असताना जो पृष्ठभाग सूर्यासमोर येतो तेथे उजेड असतो आणि जो पृष्ठभाग सूर्याच्या समोर नसतो त्या ठिकाणी अंधार असतो.

पृथ्वीला  स्वतःच्या आसाभोवती  एक प्रदक्षिणा पूर्ण होण्यास 24 तासाचा अवधी लागतो. सुमारे बारा तासांचा दिवस आणि बारा तासांची रात्र असा हा 24 तासाचा अवधी असतो. अशाच प्रकारचा एक दिवस आणि एक रात्र मिळून होणाऱ्या काळाला एक दिवस असे म्हणतात. 

असा एक दिवस म्हणजे आपण त्याला एक वार असे म्हणतो.

● सोमवार ते रविवार असा सात वारांचा एक आठवडा, दोन आठवडे मिळून एक पंधरवडा, चार आठवड्यांचा म्हणजे दोन पंधरवड्याचा एक महिना, बारा महिन्यांचे एक वर्ष अशाप्रकारे क्रमवार काळाची विभागणी केली जाते.

वर्षामागून वर्ष संपत गेले की शंभर वर्षाचा काळ संपला म्हणजेच एक शतक पूर्ण झाले. अशी दहा शतके पूर्ण झाली की एक हजार वर्षे संपली म्हणजेच एक सहस्त्र पूर्ण होते अशा प्रकारे काळाच्या विभागणीला एकरेखिक विभागणी म्हणतात.

● इसवी सनाचा काळ 

एकरेखिक विभागणी मध्ये एकापाठोपाठ येणाऱ्या वर्षाची क्रमवार मांडणी केली जाते.

आपण वापरतो ती दिनदर्शिका इसवीसन यावर आधारलेली असते.

येशू ख्रिस्त यांच्या स्मरणार्थ इसवी सनाची सुरुवात झाली. मराठीतील हा शब्द येशू या नावाशी संबंधित आहे.

इसवी सनाचे पहिले वर्ष हे 1 या संख्येने दाखविले जाते नंतर पुढे येणाऱ्या शंभर वर्षाचा काळ हा पहिल्या शतकाचा काळ असा समजला जातो.

◆ इसवी सनापूर्वीचा काळ 

इसवी सनाची सुरुवात होण्यापूर्वीच्या या काळाला इसवीसनपूर्व काळ असे म्हटले जाते. इसवी सनापूर्वीच्या पहिल्या शतकाची सुरुवात इसपू 100 या वर्षी झाली आणि ते 1 यावर्षी संपले.

 इसवी सनापूर्वीच्या पहिल्या शंभर वर्षाचा म्हणजेच पहिल्या शतकाचा काळ म्हणजे इसवी सन पूर्व 100 ते 1 अशाप्रकारे लिहिला जातो.

 इसवी सनापूर्वीच्या कालखंड लिहिण्याची पद्धत ही इसपू 527 ,599 अशाप्रकारे होती.

◆ कालगणना आणि कालगणनेच्या पद्धती 

कालगणना म्हणजे काळाची लांबी मोजणे.

 काळ मोजण्याची एकके सेकंद, मिनिट ,तास, दिवस, आठवडा, पंधरवाडा, महिना, वर्ष, शतक, सहस्त्र हे आहेत. त्यामधील सर्वात छोटे एकक हे सेकंद आहे. जगभरामध्ये कालगणनेच्या अनेक पद्धती अस्तित्वात आहेत. 

त्यामध्ये इसवीसन ही पद्धत अधिक प्रचारामध्ये आहे.

●कालगणनेच्या इतर पद्धती

इसवी सनाची सुरुवात येशू ख्रिस्त यांच्या स्मरणार्थ झाली. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आपल्या राज्याभिषेकाच्या निमित्ताने इसवी सन  1674 मध्ये राज्याभिषेक शक या शकाची सुरुवात केली.

शालिवाहन शक आणि विक्रम संवत या भारतात प्रचलित असलेल्या कालगणना आहेत.

इस्लाम धर्माचे संस्थापक प्रेषित मोहम्मद पैगंबर यांनी मक्के हून मदिनेला स्थलांतर केले, या स्थलांतराच्या काळापासून हिजरी या कालगणनेची सुरुवात झाली. भारतामध्ये पारशी समाज उपयोगात आणत असलेली कालगणना शहेनशाही  कालगणना या नावाने ओळखले जाते.

◆ इतिहासाची काल विभागणी 

इतिहासाच्या काल विभागणी मध्ये प्रामुख्याने दोन टप्पे मानले जातात.

 प्रागैतिहासिक काळ व ऐतिहासिक काळ 

● प्रागैतिहासिक काळ 

ज्या काळाचा इतिहास लिहिण्यासाठी लिखित पुरावा उपलब्ध नाही अशा काळाला प्रागैतिहासिक काळ असे म्हणतात. प्राक म्हणजे पूर्वीचा.

● ऐतिहासिक काळ 

ज्या काळाचा इतिहास लिहिण्यासाठी लिखित पुरावा उपलब्ध होतो त्या काळाला ऐतिहासिक काळ असे म्हणतात.

चाचणी सोडविण्यासाठी- क्लिक करा