सातवी १ सजीव सृष्टी अनुकूलन व वर्गीकरण Living Organism Online Test

इयत्ता सातवी  सामान्य विज्ञान 
पाठ  १ . सजीव सृष्टी अनुकूलन व वर्गीकरण

खालील मुद्यांचे काळजीपूर्वक वाचन करा व सर्वात खाली चाचणी सोडविण्यासाठी क्लिक करा.

◆सजीवांमध्ये विविधता -
पृथ्वीवर असणाऱ्या सर्व सजीव म्हणजेच प्राणी आणि वनस्पती यांच्यामध्ये विविधता आढळून येते.
● वनस्पतींमधील विविधता -
वनस्पतीचे फुले येणाऱ्या, फुले न येणाऱ्या या प्रकारच्या वनस्पती.   पाण्यात राहणाऱ्या वनस्पती, वाळवंटी प्रदेशात असणाऱ्या  वनस्पती आणि बर्फाळ प्रदेशात असणाऱ्या वनस्पती अशा प्रकारची विविधता वनस्पतीमध्ये आढळून येते.
आकाराने लहान असणाऱ्या आणि प्रचंड मोठ्या आकाराच्या असणाऱ्या वनस्पती.
अशा प्रकारे वनस्पतीमध्ये विविधता आढळून येते.

●प्राण्यांमधील विविधता-
प्राणी एकपेशीय प्राणी असतात, काही प्राणी बहुपेशीय असतात.
★ पृष्ठवंशीय
या प्राण्यांच्या पाठीला कणा असतो आणि तो ताठ असतो.या प्राण्यांना पृष्ठवंशीय प्राणी म्हणतात.
★ अपृष्ठवंशीय -
ज्या प्राण्यांना पाठीचा कणा नसतो, त्यांना अपृष्ठवंशीय प्राणी म्हणतात.
अशाप्रकारे प्राण्यांचे वर्गीकरण होते.
जलचर म्हणजे पाण्यात राहणारे,
भूचर जमिनीवर राहणारे ,
उभयचर जमीन आणि पाणी या ठिकाणी राहणारे.
नभचर म्हणजे आकाशात उडणारे ,सरपटणारे अशाप्रकारे प्राण्यांची विविधता आढळून येते.
हिमप्रदेशातील मध्ये देवदार ,पाईन असे सूचिपर्णी वृक्ष आढळतात. काश्मीर या भागांमध्ये हे देवदार आणि पाईन वृक्ष आढळतात. वाळवंटी प्रदेशात बाभुळ, निवडुंग वनस्पती दिसतात जसे की राजस्थान या वाळवंटामध्ये या वनस्पती आढळतात .
वाळवंटात राहू शकणारा उंट हा प्राणी इतर कोणत्याही प्रदेशांमध्ये जगू शकत नाही कारण त्याच्या शरीराची रचना त्या हवामानाची जुळलेली असते.

◆ अनुकूलन ( Adaptation)
अनुकूलन म्हणजे सजीवांच्या शरीराच्या अवयवांमध्ये आणि त्यांच्या जीवन जगण्याच्या पद्धतीमध्ये घडून आलेला बदल होय. ज्या परिसरामध्ये आणि वातावरणामध्ये राहतात, त्या परिस्थितीशी सजीवांचे शरीर जुळवून घेते यालाच अनुकूलन असे म्हणतात.

◆ वनस्पती मधील अनुकूलन (Adaptation in Plants)

1. जलीय वनस्पती मधील अनुकूलन-
जलीय वनस्पतीना पाण्याच्या तळातील मातीशी घट्ट रुजलेली मुळे असतात आणि पाण्यात बुडालेली खोडे  असतात.
या  वनस्पतींचे देठ मऊ, पोकळ आणि लवचिक असते.
उदाहरण -कमळ ,जलपर्णी याची पाने व फुले पाण्यावर तरंगतात.
काही पाने अरुंद रिबिनी सारखी पातळ असतात.पाण्याचा वेगवान प्रवाह ही पाने सहन करू शकतात हे त्यांच्यामध्ये अनुकूलन झालेले असते.काही वनस्पती मुळासहीत पाण्यावर तरंगणाऱ्या असतात तर काही तळाशी असलेल्या वनस्पती असतात. जलीय वनस्पतींची पाने व खोडे या अवयवावर मेणचट पदार्थाचा पातळ थर असतो.
खोड आणि पानांची देठ यामध्ये हवेच्या पोकळ्या असतात. वनस्पती पाण्यावर तरंगण्यासाठी त्यांच्यामध्ये हे अनुकूलन झालेले असते.

2 -वाळवंटी प्रदेशातील वनस्पती मधील अनुकूलन
वाळवंटी प्रदेशातील वनस्पतींना पाने नसतात. किंवा सुईसारखे खूप बारीक पाने असतात .
काही वनस्पतींची पाने ही काट्यांमध्ये रूपांतरीत झालेले असतात.अतिशय कमी प्रमाणात पाणी वाफेच्या रुपात बाहेर टाकले जाते.
 या वनस्पतीच्या माणसं खोडामध्ये पाणी आणि अन्न साठवले जाते .याची खोडे प्रकाशसंश्‍लेषण करतात त्यामुळे ती हिरवी असतात. या वनस्पती ची मुळे पाण्याच्या शोधात जमिनीत खूप खोलवर जातात.

3- हिमप्रदेशातील वनस्पती मधील अनुकूलन
हिम प्रदेशांमध्ये सूचिपर्णी वृक्षांचा जास्त समावेश होतो .
उदाहरण -देवदार ,पाईन
झाडांचा आकार शंकूसारखा आणि फांद्यांची रचना उतरती असते .
हिम प्रदेशात खूप हिमवृष्टी होत असल्याने या वनस्पतीमध्ये असे अनुकूलन झालेले असते.
या वनस्पतीच्या शंकूच्या आकाराचा मुळे वनस्पतीवर बर्फ साचून राहत नाही जास्त थंडीतही ही झाडे तग धरू शकतात.

4- जंगल प्रदेशातील वनस्पती मधील अनुकूलन
जंगल प्रदेशात विविध प्रकारच्या वनस्पती असतात.
उदाहरण- वृक्ष ,झुडुपे ,रोपटे
या वनस्पती सूर्यप्रकाश मिळवण्यासाठी उंच उंच वाढत जातात.
सूर्य प्रकाशाच्या दिशेने उंच वाढतात.
या वृक्षांच्या आधाराने वेळीसुद्धा उंच वाढतात.

5- गवताळ प्रदेशातील वनस्पती मधील अनुकूलन
 गवताळ प्रदेशामध्ये खुरटी झुडपे व गवताचे वेगवेगळे प्रकार आढळतात.
 गवताच्या तंतुमय मुळांमुळे जमिनीची धूप थांबते. विषुववृत्तीय प्रदेशात वाढणारे गवत हे खूप उंच असते .या उंच गवतामध्ये मोठे प्राणी लपून राहू शकतात. थंड प्रदेशांमध्ये गवत उंचीने खुजे असते. काही ठिकाणी मोठ्या प्रमाणावर कुरणे आढळतात.
उदाहरण -डोंगरउतार ,पठार व मैदाने

6- अन्नग्रहण यासाठी वनस्पती मध्ये झालेले अनुकूलन
जमिनीवर बहुतेक  वनस्पती स्वयंपोषी असतात. काही वनस्पती परपोषी असतात.
उदाहरण -अमरवेल
बुरशी प्रकाश संश्लेषण करू शकत नाही त्यामुळे बुरशी सुद्धा परपोषी वनस्पती आहे.

◆ प्राण्यांमधील अनुकूलन
वनस्पती प्रमाणे प्राण्यांमध्ये सुद्धा अनुकूलन आढळून येते .
1-जलीय प्राण्यातील अनुकूलन
जलीय प्राण्यांची त्वचा व शरीराचा आकार हा पाण्यामध्ये राहू शकतील अशा पद्धतीने बदललेला असतो .
माशांच्या त्वचेवर खवले आणि त्यांना पोहण्यासाठी पर आणि त्यांचे निमुळते शरीर असते.श्वसनासाठी मासे कल्ले व शरीरातील हवेच्या पिशव्या यांचा उपयोग करतात.

2- उभयचर प्राण्यांमधील अनुकूलन
बेडूक हा उभयचर प्राणी आहे.
 तो पाण्यात व जमिनीवर दोन्ही ठिकाणी राहू शकतो आणि दोन्ही ठिकाणी श्वसन सुद्धा करू शकतो .
बदक हा पान पक्षी आहे. पाण्यात पोहत असला तरी बदक केवळ हवेतील ऑक्सिजन घेऊ शकतो.
कासव पाण्यात राहू शकत असले तरी ते पाण्यात श्‍वसन करू शकत नाही, त्यामुळे ते पाण्याबाहेर येते.

3- बेडकातील अनुकूलन
बेडकाच्या पायातील बोटातील पडदे, मागचे भक्कम पाय ,त्याची बुळबुळीत त्वचा, त्रिकोणी व निमुळते डोके हे बेडका मधील अनुकूलन असते. पाण्यात आणि जमिनीखाली असताना त्वचेद्वारे श्वसन करणे, जमिनीवर असताना नाक आणि फुफुप्सद्वारे श्वसन करणे हे त्या मधील अनुकूलन असते.

4- जंगल व गवताळ प्रदेश या ठिकाणी आढळणाऱ्या प्राण्यांमधील अनुकूलन
जंगलामध्ये असलेले प्राणी यांचे पाय हे मजबूत आणि जाडसर असतात. त्यांची चाल ही दबकत दबकत असते .जंगलातील प्राण्यांच्या डोक्याच्या निमुळत्या बाजूस डोळे असतात त्यामुळे ते बाजूचे बघू शकतात. या प्राण्यांचे दात अनुकुचीदार  सुळे असणारे असतात. या प्राण्यांचे कान छोटे असतात अशा पद्धतीने जंगली प्राण्यांमध्ये अनुकूलन झालेले असते.

5-वाळवंटी प्रदेशातील प्राण्यांचे अनुकूलन
वाळवंटी प्रदेशांमध्ये पाण्याची खूप कमतरता असते त्यामुळे येथील प्राण्यांमध्ये तसे अनुकूलन झालेले असते.
वाळवंटी प्रदेशांमध्ये प्राणी खूप खोल बिळे करून राहतात .
उदाहरण- उंदीर, साप, कोळी, सरडा असे प्राणी उंट वाळवंटातील जहाज म्हणून ओळखला जातो. त्याचे पाय लांब ,पायाचे तळवे गादी सारखे व पसरट असतात ,नाकाची त्वचा ही घडी घातलेली असते आणि उंटाच्या जाड त्वचामुळे त्याच्या शरीरामध्ये पाणी टिकून ठेवणे त्याला सोपे जाते.


6- हिम प्रदेशातील प्राण्यांचे अनुकूलन
 त्वचेवरील लांब आणि दाट केस यामुळे हिम प्रदेशातील प्राण्यांचे थंडीपासून संरक्षण होते.
उदाहरण - याक, ध्रुवीय अस्वल, पांढरा कोल्हा, पर्वतीय शेळी, चंदेरी कोल्हा, हिमबिबट्या.

7- हवेत संचार करणाऱ्या प्राण्यांचे अनुकूलन
हवेमध्ये संचार करणारे प्राणी पक्षी म्हणून ओळखले जातात. पक्ष्यांच्या शरीराचा दोन्ही टोकाकडील भाग निमुळता असतो त्यामुळे त्यांना उडताना हवेचा विरोध होत नाही.
पक्ष्यांच्या शरीरावर पिसांचे आवरण असते.पुढच्या पायाचे रूपांतर पंखामध्ये झालेले असते. त्यांच्या शरीरात हवेच्या पिशव्या असतात. पोकळ हाडे यामुळे त्यांचे शरीर हलके असते, त्यामुळे ते सहजपणे पडू शकतात.
कीटकांच्या शरीरातील अनुकूलन कीटकांचे शरीर हे निमुळते आणि हलके असते.त्यांना पंखांच्या दोन जोड्या असतात व काडी सारखे सहा पाय असतात .वटवाघूळ पुढच्या पायाच्या बोटांमध्ये त्वचेचे पडदे असतात.हलके शरीर असल्यामुळे      टांगण्याची प्रवृत्ती त्याच्यामध्ये असते.

8-सरपटणाऱ्या प्राण्यांमधील अनुकूलन
सापासारखे काही प्राणी सरपटतात. त्यांच्या त्वचेवरील खवलाच्या सहाय्याने ते सरपटतात. या प्राण्यांची त्वचा आणि पंजे यांचे हालचालीसाठी विशेष अनुकूलन झालेले असते.

9- अन्नग्रहण यासाठी प्राण्यांमध्ये झालेले अनुकूलन
बहुतेक सर्वच प्राणी शाकाहारी किंवा मांसाहारी असतात .काहीच प्राणी फक्त सर्वहारी असतात. त्यानुसार अन्नग्रहण यासाठी विशिष्ट बदल त्यांच्यामध्ये झालेले असतात.

◆ डार्विनचा उत्क्रांती सिद्धांत
चार्ल्स डार्विन नावाचे एक जीवशास्त्रज्ञ होते. त्यांनी अनेक प्राण्यांचा आणि वनस्पतींचा अभ्यास केला आणि नैसर्गिक निवडीचा सिद्धांत मांडला.

● सक्षम तोच टिकेल सिद्धांत
 जे सजीव त्यावेळच्या पर्यावरणात जगण्यास सर्वाधिक सक्षम होते तेच सजीव पुढील काळामध्ये टिकण्याची शक्यता सर्वात जास्त होती. यालाच सक्षम तोच टिकेल सिद्धांत म्हणतात.
हा डार्विनचा पहिला सिद्धांत होता.

● नैसर्गिक निवडीचा सिद्धांत
एखादा सजीव त्याला फायदेशीर ठरणारे एखादे वैशिष्ट्य घेऊन जन्माला आला आणि टिकू शकला तर  त्याची पुढची पिढी त्याच्यासारखीच बनते यालाच डार्विनचा दुसरा नैसर्गिक निवडीचा सिद्धांत असे म्हणतात.

◆  कार्ल लिनियस ची द्विनाम पद्धती
प्रत्येक सजीव हा ओळखण्यासाठी द्विनाम पद्धतीचा वापर केला जातो.
त्यानुसार प्रत्येक सजीवाला जगभरा मध्ये एक सारखे वैज्ञानिक नाव देण्यात येते.
या नावांमध्ये दोन संज्ञा असतात. पहिल्या संज्ञेमध्ये प्रजाती आणि दुसऱ्या संज्ञेमध्ये जाती याचा उल्लेख केलेला असतो.
 ही द्विनाम पद्धती कार्ल लिनियस यांनी शोधून काढली

◆ जागतिक बेडूक संरक्षण दिन
बेडकांना मारणे ,इजा पोहोचवणे या सगळ्या कृत्यावर वन्यजीव संरक्षण कायदा करण्यात आलेला आहे.

याबद्दल एक जागृतता निर्माण व्हावी म्हणून 29 एप्रिल हा जागतिक बेडूक संरक्षण दिवस म्हणून साजरा केला जातो.
...........................................................
 चाचणी सोडविण्यासाठी    ➤➤    क्लिक करा